Ρεμπέτικο - Πρώτη περίοδος

Η ιστορία του ρεμπέτικου εκτείνεται από τα τέλη του 19 ^ου  αιώνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950.

Συμβατικά, για λόγους μεθοδολογίας, έχουμε χωρίσει όλο αυτό το χρονικό διάστημα σε τρείς περιόδους.

Ας ξεκινήσουμε αναλύοντας τα χαρακτηριστικά της πρώτης περιόδου. Πρώτα απ’ όλα μιλάμε για τα τελευταία χρόνια του 19^ου  αιώνα ως την Μικρασιατική καταστροφή το 1922. Σ’ αυτή την περίοδο έχουμε δύο πολιτισμικούς πυρήνες, τη Σμύρνη στη Μικρά Ασία και, στην άλλη πλευρά του Αιγαίου, τον Πειραιά. Καθεμιά από αυτές τις δύο περιοχές διαμορφώνει το δικό της στυλ.

Πειραιάς

Ο Πειραιάς μετά  τον διωγμό των κουτσαβάκηδων από την Αθήνα και του Ψυρρή γύρω στο 1890 από τον αξιωματικό Μπαϊρακτάρη, γίνεται το καταφύγιο τους, το μέρος που δεν ενοχλούσαν τόσο την δυτικόφερτη αριστοκρατία της πρωτεύουσας. Αυτοί οι κουτσαβάκηδες, αργότερα μόρτες, μάγκες, νταήδες κλπ  αρνούνται να ενταχθούν στις κυρίαρχες αξίες της κοινωνίας και αντιπαραθέτουν ένα δικό τους σύστημα αξιών πάνω στο οποίο οργανώνεται η ζωή  και σφυρηλατείται η προσωπικότητα του ρεμπέτη. Το νταηλίκι και η επιθετικότητα επιβεβαιώνουν την παράνομη, «αντικοινωνική» στάση του μάγκα που φυσικά συνδύαζε και το κάπνισμα κάνναβης. Σημεία αναφοράς του είναι η πιάτσα και η φυλακή, η μια προέκταση και συνέχεια της άλλης. Πρόκειται για δύο μικροκοινωνίες οι οποίες ιδεολογικά δεν έχουν τίποτα κοινό με τους θεσμούς της «επίσημης κοινωνίας». Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά περνούν στα τραγούδια αυτών των ανθρώπων, που διακρίνονται από ιδιαίτερη λιτότητα. Ουσιαστικά αποτελούνται μουσικά από ένα συγκεκριμένο μοτίβο το οποίο παίζεται και ως εισαγωγή αλλά και πάνω σε αυτό λέγονται οι στίχοι, οι οποίοι κι αυτοί λιτότατοι ενώ τις περισσότερες φορές η μία στροφή δεν έχει καμμία νοηματική σχέση με την επόμενη ή προηγούμενη της όπως φαίνεται και σ’ αυτό το τραγούδι:

Από κάτω από τ’ αμπέλι

φίλησα μια παντρεμένη.

Μια ελιά και μια ντομάτα

γίνεται σωστή σαλάτα.

Σμύρνη

Από την άλλη πλευρά, στη Σμύρνη βλέπουμε μια συνέχεια της παράδοσης και έλλειψη της αίσθησης της παρανομίας. Ο χώρος στον οποίο αναπτύσσεται το ρεμπέτικο της περιοχής είναι το καφενείο, το καφέ – αμάν στο οποίο κάπνιζαν χασίσι αλλά στην περιοχή που κυβερνούσαν τότε οι Τούρκοι δεν υπήρχε αυτή η τάση καταδίωξης της κάνναβης. Το καφέ – αμάν δεν έχει καμμία σχέση με τον τεκέ του Πειραιά. Σ’ αυτό παιζόταν θέατρο σκιών, Καραγκιόζης, ενώ τα τραγούδια που ακούγονταν ήταν αμανέδες, αυτοσχέδιοι  ως επί το πλείστον, αν όχι πάντα.

Αν μ’ αγαπάς κι είν’ όνειρο ποτέ ας μην ξυπνήσω

με την γλυκιά την χαραυγή, Θεέ μου ας ξεψυχήσω.

Βέβαια, σε στιγμές ευθυμίες προτιμούνταν τα χορευτικά τραγούδια, που χορεύονταν είτε σε ζεύγη (καρσιλαμάς), είτε σε κύκλο (καλαματιανός), είτε σε ευθείες (χασάπικος). Καμμία σχέση με τον αργό, μελαγχολικό ζεϊμπέκικο που κυριαρχούσε στους τεκέδες του Πειραιά. Επίσης, στην Σμύρνη διακρίνουμε την κυριαρχία των τοπικών παραδοσιακών οργάνων: σαντούρι, ούτι, κανονάκι, βιολί, τουμπελέκι, σε αντίθεση με το μπουζούκι και τον μπαγλαμά του Πειραιά. Τέλος, στη Σμύρνη έχουμε την παρουσία του γυναικείου φύλου στο τραγούδι, κάτι που ήταν σχεδόν αδιανόητο στους τεκέδες του Πειραιά.

Ο Δημήτρης Σεμσής στο βιολί μαζί με έναν άλλον οργανοπαίχτη στο ούτι.